Toverlantaarn was hét massamedium bij uitstek
Meer dan 100 jaar geleden was de magische lantaarn hét medium bij uitstek om mensen kennis te laten maken met verre landen en exotische dieren. Als jij de sfeer van toen wil herleven, kan je tijdens de Dag van de Wetenschap op 26 november terecht in de Zoo.
De toverlantaarn is het onderzoeksobject van B-Magic. Wetenschappers van onder meer de UAntwerpen verdiepen zich in deze historische projector. Eind negentiende, begin twintigste eeuw was die betoverende lantaarn dé manier om de wereld tot bij de mensen te brengen. Het massamedium was ideaal om een groot publiek via glazen dia’s te informeren over bijvoorbeeld verre landen, exotische dieren en nieuwe technologieën.
Het digitaliseren van die projectieplaten is een gigantische klus. In de database van het Bias in History-project zitten ongeveer 60 000 afbeeldingen. De digitalisering en het gebruik van het CLIP-model, getraind op beeld- en tekstcombinaties, geven de B-Magic-onderzoekers de kans om analyses uit te voeren in die uitgebreide collectie. Eleonora Paklons (UAntwerpen) focust in haar doctoraatsonderzoek op de vooroordelen over verschillende landen die via de magische lantaarn verspreid werden.
Tonen de dia’s de werkelijkheid, of werd er eerder een symbolisch beeld met een bepaalde bedoeling en daarbij horende vooroordelen getoond?
De werkelijkheid?
“Er werden vaak voorstellingen gegeven waarbij een beeld geschetst werd van verre onbekende landen”, vertelt ze. “Ik probeer te achterhalen op welke manier bepaalde landen en plekken voorgesteld werden. Denk bijvoorbeeld aan Australië, de Afrikaanse kolonies of het Heilige Land. Tonen de dia’s de werkelijkheid, of werd er eerder een symbolisch beeld met een bepaalde bedoeling en daarbij horende vooroordelen getoond?”
Paklons kijkt ook naar de opvoering, de uitleg en de omkadering die bij het tonen van de dia’s gegeven werden. “Het is vaak moeilijk te achterhalen of het beeld al dan niet moedwillig fout werd geschetst. Om intenties en receptie bij het publiek te achterhalen, wordt er aan breder archief- en krantenonderzoek gedaan. Het is ook relevant om te bekijken welke landen er niet of nauwelijks getoond werden. Over Rusland bijvoorbeeld zijn er in mijn database amper dia’s terug te vinden.”
Propaganda en kritiek
Ook Anse De Weerdt (UAntwerpen, ULB) duikt voor haar doctoraatsonderzoek in de wondere wereld van de projecties. “Ik kijk naar de manier waarop koloniale thema’s aan bod kwamen tijdens voorstellingen in België, en hoe de kennis over de kolonies dus verspreid werd. Die voorstellingen werden voor erg diverse publieken gegeven: soms waren ze afgestemd op wetenschappers, maar er waren ook voorstellingen voor de elite en voor lagere sociale klassen.”
De koloniale aanwezigheid in Congo Vrijstaat en Belgisch Congo werd in de lezingen geïdealiseerd, zonder kritiek.
De Belgische overheid gebruikte de magische lantaarn als een propaganda-instrument. De Weerdt: “De koloniale aanwezigheid in Congo Vrijstaat en Belgisch Congo werd in de lezingen geïdealiseerd, zonder kritiek. Het doel was onder meer om geld in te zamelen voor het missiewerk in de kolonie. Een heel ander narratief had je bijvoorbeeld in Engeland. Daar klonk tijdens voorstellingen over Congo heel vaak kritiek.”
Zoeken zoals bij Google
Wie kennis wil maken met de mysterieuze toverlantaarn, kan op de Dag van de Wetenschap op zondag 26 november afzakken naar de Zoo. Eleonora en Anse geven iedereen de mogelijkheid om uit te pluizen hoe eenieders favoriete dier op de glazen dia’s voorgesteld werd.
“In de database kan je een zoekactie doen naar je favoriete dier. Vervolgens krijg je de zoekresultaten te zien, een beetje zoals bij Google. We hebben ongeveer 4000 dia’s met dieren op.”
Anse De Weerdt voert haar onderzoek uit met financiële steun van het Fonds de la Recherche Scientifique (FNRS).